Nauka gry w szachy

Kreatywność to pojęcie odmieniane obecnie przez wszystkie przypadki i ciągle przywoływane - zwłaszcza w kontekście edukacji albowiem aby funkcjonować z sukcesem we współczesnym świecie, bycie twórczym, pomysłowym i inspirującym dla siebie i innych jest niezwykle istotne. Z tego punktu widzenia nie dziwi fakt, że wiele osób dostrzega, iż gra w szachy może być intelektualną rozrywką, a zarazem formą edukacji rozwijającą takie właśnie predyspozycje. Pojawiło się zatem zapotrzebowanie aby wprowadzić naukę gry w szachy w szkole, a nawet już na etapie przedszkola.

Szachy - historia

Szachy to jedna z najstarszych gier, która w niezmienionych zasadach dotrwała do naszych czasów. Można przyjąć że wywodzą się z Indii, gdzie rozwinęły się około połowy VI w., z usystematyzowanymi zasadami i regułami. W kolejnych wiekach trafiły do Persji, a wraz z podbojami Arabów rozpowszechniły się na inne tereny.  W Polsce szachy obecne są od czasów króla Bolesława Krzywoustego, czyli od początku XII w., kiedy to zostały przywiezione przez rycerzy wypraw krzyżowych, a znajomość zasad i umiejętność gry świadczyła o wyrobieniu intelektualnym. W kolejnych wiekach ujawniły się również w polskiej heraldyce. Z dworów królewskich gra powoli docierała do szlachty stając się coraz bardziej powszechną rozrywką intelektualną. W naszych czasach szachy są dostępne na wyciągnięcie ręki i stały się grą równie powszednią jak warcaby lub chińczyk. Jeszcze do niedawna w placówkach edukacyjnych były jedną z form zabawy lub zajęć dodatkowych, jako alternatywa dla piłki, czy języka angielskiego. Rzadko gościły także i w przedszkolach.Zgodnie z podstawą programową, która obowiązuje od 1 września 2017 roku, gra w szachy stała się obowiązkowa dla klas pierwszych szkół podstawowych. Nie sprecyzowano jednak do końca kto powinien prowadzić te zajęcia. Z jednej strony bowiem powinien prezentować właściwy poziom umiejętności gry w szachy, z drugiej strony posiadać umiejętność pracy z dziećmi przejawiającymi uzdolnienia w tej dyscyplinie sportu. Co więcej, z przedszkoli coraz częściej trafiają do szkół dzieci, które już trenowały szachy na zajęciach dodatkowych, czy kółkach zainteresowań i nierzadko prezentują bardzo wysoki poziom gry, jak na swój wiek. 

Omówię w tym artykule najważniejsze według mnie powody dla których gra w szachy, pomimo wielu wieków od jej wymyślenia i doby komputerów, tabletów itp. dalej jest jedną z najpopularniejszych na świecie, a grają w nią ludzie  w każdym wieku, w różnych zakątkach naszego globu. Ciekawe, że pomimo upływu czasu i zmian zachodzących z każdej sferze życia człowieka, gra w szachy pozostaje nadal bez zmian.

Rozpatrywanie wartości, jakie niosą szachy dla rozwoju człowieka w całej rozciągłości jego życia znacznie przekraczałoby zakres niniejszej wypowiedzi. Ograniczę się zatem do omówienia okresu pomiędzy ostatnimi latami wychowania przedszkolnego, a pierwszymi klasami szkoły podstawowej i to tylko w wybranych przeze mnie aspektach.

Szachy - dziecięce emocje

Wszędzie tam gdzie jest dziecięca zabawa, gra, współzawodnictwo, nauka - są także i emocje. Gra w szachy, nawet traktowana jako zabawa jest dla dzieci momentem gdzie ujawniają się one w sposób szczególnie intensywny. Są one często silniejsze i gwałtowniejsze niż podczas innych zabaw. Szachy jako gra czy zabawa jest dla dzieci aktywnością podczas której towarzyszą im one w sposób bardziej intensywny niż w innych zabawach. Czym zatem są emocje? Określane są jako czynniki inspirujące  sferę wolicjonalną, poznawczą.  Dzięki  emocjom  człowiek może wyznaczyć swoją relacje do otaczającego go świata zjawisk  i przedmiotów . Zatem emocje mogą zaistnieć w człowieku w wyniku indywidualnych doświadczeń . Ich przeżywanie ze świadomości różnej intensywności przeżycia pozwala określić znaczenie / ważność dla jednostki określając tym samym stan samopoczucia. W moim rozumieniu emocje to szerokie spektrum dziecięcej rzeczywistości, w skład którego wchodzi cały wachlarz różnych stanów emocjonalnych. Z jednej strony są to uczucia o różnej intensywności począwszy od strachu i lęku, poprzez radość i smutek ale także nastroje  takie jak pogodność, czy ponurość. Nie wolno przy tym zapomnieć, że napięcia i różne stany emocjonalne towarzyszą kontaktom społecznym oraz edukacji. Wszystkie one mają wpływ na zachowanie organizmu, począwszy od układu mięśniowego, czy krwionośnego, a skończywszy na procesach psychicznych , związanych z  kształceniem, czy innymi aktywnościami dziecka . P. G. Zimbardo po przeanalizowaniu różnych koncepcji psychologicznych wykazuje, że nie da się jednoznacznie określić czym są emocje i proponuje emocje określać jako zespół zmian obejmujących fizjologiczne,  mechanizmy mózgowe, doznawane uczucia i ocenę poznawczą jak również zachowania behawioralne i ekspresyjne . Należy również podkreślić, że emocje wywołane danym zdarzeniem, mogą być przeżywane zupełnie inaczej przez każdego uczestnika. Ma to szczególne znaczenie zwłaszcza w okresie przedszkolnym, kiedy uczucia dzieci nie są tak skrystalizowane i ich wysoka labilność emocjonalna utrudnia rzeczowe spojrzenie na problem przed którym stają. Często podczas nauki gry w szachy u dzieci możemy zaobserwować podobne reakcje na dane wydarzenie ale jednocześnie nie można wykluczyć, że to samo wydarzenie wywoła inną niespodziewaną reakcję - od  wielkiego smutku czy żalu, do wielkiej radości wywołanej wygraną bądź porażką. Należy w tym miejscu zwrócić szczególną uwagę na kształtowanie we właściwy sposób sfery emocjonalnej u dzieci w  tym  wieku. D. Czelakowska  pisze, iż dziecko w wieku 2 – 5 lat, nie powinno mieć żadnych blokad emocjonalnych. Praca umysłowa – w tym nauka czy zabawa – są jedynie rodzajem intensywnej gry, w trakcie której uczy się mimowolnie. Właściwie planowane przez na przemian wygranej i przegranej. Powinno to być pomocne w tzw. hartowaniu emocjonalnym  pozwalającym dzieciom uczyć się panowania nad swoimi emocjami. Warto zauważyć, że współzawodnictwo jakie zachodzi podczas gry w szachy jest takie samo, jak i w innych dyscyplinach sportowych. Różnica w  przypadku szachów jest taka, że pomagają one budować poczucie sprawiedliwości. W tej grze widać wszystko co dzieje się na szachownicy. Gorszego ruchu nie można wytłumaczyć np. złą pogodą - „jeśli przegraliśmy, to tylko dlatego, że pokonał nas inny gracz” . Nie ma nikogo wokół, któremu można podać piłkę lub zrzucić na kogoś odpowiedzialność, nie można również liczyć na dobrą kartę ani szczęśliwie wylosowane kości w grze .  Szachy jako "Królewska gra", mogą wspierać u dzieci między innymi rozwój cierpliwości, opanowania i determinacji, co może w przyszłości pomóc w radzeniu sobie ze stresem, czy działaniem pod presją. „Gra  w szachy uczy zdrowej rywalizacji, postępowania według zasad fair play i szacunku wobec przeciwnika” .

Szachy - procesy uczenia się u dzieci

Czym jest  uczenie się i w jaki sposób dzieci w tym wieku przyswajają wiedzę? Wszyscy, którzy zajmują się kształceniem dzieci wiedzą, że uczenie nie jest natychmiastowe ale przebiega w czasie. Zatem można je określić jako „ ... proces, dzięki któremu doświadczenie wytwarza trwałą zmianę w zachowaniu lub procesach umysłowych” Uczenie  się jest procesem tym bardziej efektywnym, im bardziej zastosujemy bogatszy zasób metod. Zwracałem na to uwagę w swoim artykule Wykorzystanie samodzielności i kreatywności dziecka w edukacji przedszkolnej , gdzie podkreśliłem zalety korzystania z metod aktywizujących w pracy z dzieckiem, czy grupą. Szachy nie są zaś niczym innym, jak permanentną aktywnością  dziecka w jego wysiłku umysłowym podczas gry. Rolą instruktora / trenera jest w początkowym etapie wprowadzanie prawidłowych zasad gry i pomoc w poszukiwaniu lepszych sposobów wykorzystania własnych bierek w jej przebiegu. Okres rozwoju dziecka, jaki poddaję tutaj pod rozważania,  jest szczególny pod względem kształtowania się myślenia, ze względu na „…intensywne, jakościowe przemiany w procesach myślenia, które prowadzą do lepszego rozumienia zjawisk w otoczeniu, ich reprezentacji w umyśle oraz – niedoskonałych jeszcze – prób ujmowania związków między nimi” . Połączenie zabawy z nauką gry w szachy powoduje, że aktywność umysłowa dzieci jest większa, zwłaszcza w sferze kreatywnego poszukiwania rozwiązań niezbędnych podczas rozgrywania partii szachowej. Gra młodych szachistów może niejednokrotnie zaskoczyć starszego lub mniej doświadczonego gracza niekonwencjonalnymi posunięciami. Dla dziecka w starszym wieku przedszkolnym i pierwszych latach edukacji wczesnoszkolnej, uczenie  stanowi nowy rodzaj działalności. Oznacza to, że musi ono dostosować się do nowych wymagań oraz przyswoić sobie określoną wiedzę i nabyć specyficzne umiejętności. W tym okresie dzieci nie potrafią jeszcze samodzielnie się uczyć, dlatego należy pokazać im w jaki sposób przyswajać wiedzę. Nie potrafią także samodzielnie zorganizować sobie procesu uczenia się. Dzieci z łatwością zapamiętują interesujące ich treści oraz rozumieją sens zagadnień, jednak zdarza się, iż zapominają to, czego się nauczyły . Z punktu widzenia dorosłego gra w szachy to intensywny sposób uczenia się i dobrze jeżeli będziemy pamiętali, że dla dzieci w tym wieku ważne jest aby jak najdłużej pozostawała zabawą. Wtedy może przerodzić się w pasję i być sposobem spędzania wolnego czasu.

Szachy - procesy myślenia u dzieci

Kolejnym elementem w psychofizycznym rozwoju dziecka na jaki oddziałują szachy jest myślenie. Według Józefa Kozieleckiego „myślenie to zinternalizowana czynność wytwarzania i wyboru informacji (treści), zachodząca w zasadzie w sytuacjach problemowych” . Inaczej definiuje myślenie W. Okoń przedstawiając je jako „czynność poznawania ogólnych i istotnych cech rzeczy i zjawisk oraz stosunków między różnymi elementami rzeczywistości . Zaś według Philipa G. Zimbardo „myślenie jest procesem poznawczym,  w którym mózg wykorzystuje informację ze zmysłów, emocji i pamięci do tworzenia reprezentacji umysłowych, takich jak pojęcia, obrazy, schematy i skrypty, oraz do manipulowania nimi” Z dziecięcym myśleniem jest inaczej niż u dorosłych. Nie ujmują one świata myślami, tak jak to ma miejsce u dorosłych. Brakuje im bowiem doświadczeń, których nie zastąpią im tłumaczenia. Podczas gry w szachy tłumaczenie ogranicza się wyłącznie do minimum - zwłaszcza w początkowym okresie, a dzieci dążą do samodzielnego rozgrywania partii i doświadczania sytuacji na szachownicy typu "Co się stanie gdy...". W mojej pracy z dziećmi - zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym - obserwuję jak takie działania pomagają dzieciom interioryzować się w twórcze procesy myślowe. J. Piaget myślenie dziecka w wieku wczesnoszkolnym określa jako „samodzielną wewnętrzną czynność poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki ”,  i przejawiającą się poprzez:

• przekształcanie się czynności opartych na spostrzeżeniach i wyobrażeniach przedmiotów w operacje myślowe, podczas gry w szachy - ocena jakości działań podejmowanych przez przeciwnika na szachownicy i ocena szans na wygraną


• zdolność do wykonywania pierwszych odwracalnych operacji (powracanie myślą do punktu wyjścia), podczas gry w szachy - umiejętność pamięciowego przywracania pozycji wcześniejszych i modyfikowanie jej na różne sposoby


• stopniową zdolność do stawiania hipotez i ich weryfikacji, 


• przeprowadzanie operacji logicznych na konkretnych przedmiotach poprzez ich manipulację, podczas gry w szachy - od samodzielnego poruszania bierkami w celu odnalezienia najlepszego rozwiązania, do przeniesienia tych działań na procesy myślowe i prowadzenie partii przez dwa - trzy ruchy do przodu


• lepsze rozumienie pojęcia stałości masy, ciężaru, objętości , podczas gry w szachy - rozumienie umowne wartości jakościowych i ilościowych bierek, zwłaszcza różnicy pomiędzy nimi, jak i wartości pionów w końcowej części partii,


• wyzbycie się egocentryzmu , podczas gry w szachy - skłania do przyjmowania punktu widzenia przeciwnika aby przeciwdziałać jego atakom

Cechy myślenia ucznia na wczesnym etapie edukacji, które zostały przytoczone powyżej, uzupełniłem wybranymi działaniami wspieranymi przez grę w szachy. Wzbogacają one działania prowadzone w obszarze klasycznej edukacji szkolnej. Dzieci grające w szachy doskonalą swój umysł, pomimo, iż traktują to przede wszystkim jako zabawę. Szachy mogą wpływać na rozwój psychiczny i intelektualny dziecka na następujących płaszczyznach:

• „Rozwój zainteresowań - dziecko poznaje nową dyscyplinę, której istotą jest samodzielne, logiczne rozumowanie, łączące poszczególne elementy wiedzy w jedną harmonijną całość;


• Aktywność twórcza - specyfika gry w szachy wyklucza odtwórcze traktowanie tego zagadnienia. Wszelkie próby bezmyślnego naśladownictwa skazane są na niepowodzenie. Dziecko samo kreuje wydarzenia na szachownicy i ponosi za nie odpowiedzialność. Dobra partia szachowa jest dziełem sztuki;


• Rozwijanie pamięci i uwagi - główną umiejętnością w szachach jest zdolność zreasumowania każdej pozycji w sposób dynamiczny, w kategoriach najważniejszych jej elementów. Cała szachownica zostaje ukształtowana w przestrzenno-czasową postać, czyli wzorzec.  Towarzyszy temu rozwój wyobraźni wzrokowej i koncentracji; - Myślenie logiczno-wyobrażeniowe - ludzie myślą czasami za pomocą wyobrażeń, które są obrazami psychicznymi rzeczywistych doznań zmysłowych i ten właśnie rodzaj myślenia gra szachowa rozwija najpełniej;


• Rozwój pozytywnych sfer osobowości - szachy wykształcają poczucie obiektywizmu, uznawanie prawd innych ludzi, uczą tolerancji i reakcji na niepowodzenia;


• Konsekwencja i wytrwałość w działaniu - dzieci mające styczność z szachami, zupełnie inaczej podchodzą do porażek.  Zazwyczaj ponownie starają się rozwiązać określony problem i czynią to aż do skutku, podczas gdy ich rówieśnicy bądź rezygnują z wykonania zadania, bądź też obniżają sobie skalę trudności;


• Aspekty wychowawcze - można je rozpatrywać w kategoriach kary i nagrody.  Czymże innym jak nie karą jest przegrana? W dodatku wymierzona natychmiast  i adekwatnie do czynu.  To samo można powiedzieć o nagrodzie, jaką bez wątpienia jest dla młodego człowieka zwycięstwo, osiągnięte dzięki sile własnego umysłu.”

Edukacja prowadzona przez  rodziców, czy opiekunów, jest nierozerwalnie związana z działaniami podejmowanymi w przedszkolach i szkołach. Nauczyciel powinien brać zawsze pod uwagę fakt, że to środowisko domowe jest pierwszym miejscem, w którym często nieświadomie rozpoczyna się proces zdobywania wiedzy oraz nabywania różnych umiejętności dyktowany potrzebami społeczno – kulturowymi i wpływający zarazem na sposób reagowania dziecka w sytuacjach nowych oraz na przyswajanie kolejnych umiejętności. Należy pamiętać, że kształcenie, czyli nabywanie kolejnych kompetencji, nie kończy się w momencie opuszczenia przez dziecko sali zajęciowej, czy też klasy ale nierzadko konieczne jest jego dopełnienie, utrwalenie, czy pogłębienie wiedzy w domu . Jest to szczególnie ważne w sytuacji, kiedy dziecko jest nieobecne, np. z powodu choroby i to opiekun jest zobligowany do uzupełnienia materiału przerobionego na zajęciach podczas nieobecności jego podopiecznego.  Niezaprzeczalną zatem rolę we wspieraniu dziecięcego kształcenia  odgrywa czynnik rodzinny lub inaczej rzecz ujmując – czynnik środowiskowy , dzięki któremu również nowe umiejętności mogą zostać właściwie ukształtowane i utrwalone Jak podaje A. Carr, istotne są pozytywne relacje z najbliższymi, przez których dziecko uczone jest wartości pracy i własnych osiągnięć, co tworzy środowisko sprzyjające pobudzeniu i rozwojowi uzdolnień. Innym czynnikiem wspierającym ich rozwój jest, poza ciepłem rodzinnym, dostarczanie właściwych bodźców do rozwijania ciekawości prowadzącej do poszukiwania i zgłębiania wiedzy .

Szachy - wspieranie kompetencji matematycznych

Jedną z istotnych dyspozycji rozwijanych podczas gry w szachy w obszarze umysłowym, jest sfera związana z edukacją matematyczną. Gra w szachy od pierwszego przestawienia bierki bazuje na pojęciach matematycznych. Wymienię przykładowo  kilka z nich: orientacja w przestrzeni z wyznaczaniem kierunków ruchu bierek, umiejętności organizowania pola spostrzeżeniowego aby właściwie ocenić ustawienie wszystkich bierek, czy dostrzec zagrożenia i szanse na najlepsze rozegranie partii, przeliczanie z dodawaniem i odejmowaniem związane z ustaleniem zysku, czy straty po wykonaniu serii wymiany bierek poprzez cykl zbić, a także kształtowanie obszaru określanego jako przyczyna i skutek gdzie konieczne jest przewidywanie konsekwencji własnych ruchów, jak i tego co na skutek naszego działania wykona przeciwnik. Jeżeli ktoś uważa, że takie przeliczanie ma znaczenie tylko w pierwszych latach edukacji szkolnej, to chciałbym zwrócić uwagę na część matematyki związaną z rachunkiem prawdopodobieństwa, czy kombinatoryką. Kształtowanie kompetencji z tym związanych, często w sposób nieuświadomiony, towarzyszy graczom od pierwszych rozegranych partii. Należy zwrócić uwagę na początek partii szachowej, którą można zacząć od jednego z ośmiu pionów lub jednego z dwóch skoczków. W takim przypadku daje to możliwość pierwszego ruchu w 20 wariantach dla każdego z graczy. Łącznie po pierwszym ruchu jest 400 wariantów otwarcia partii. Jeżeli założymy, że pierwszy ruch jest po obu stronach pionem sprzed króla o dwa pola, to okazuje się że do naszej dyspozycji mamy jeszcze trzy figury (król, hetman i goniec) poza dotychczas wykorzystanymi. Możemy zatem w drugim ruchu wykonać 19 wariantów pionem, 4 warianty skoczkiem, 1 wariant królem, 5 wariantów gońcem i 4 hetmanem, co daje 33 warianty dla każdej ze stron, a co za tym idzie, tylko dla drugiego ruchu mamy 1089 kombinacji. Jeżeli policzymy pełną liczbę kombinacji po szóstym posunięciu, dojdziemy do liczby „119.060.324 ” możliwych wariantów. Gracz podejmuje decyzję jaki ruch wykona, pomimo, że nie jest w stanie przeliczyć wszystkich wariantów. Wykorzystując inteligencję analityczną, zawodnik analizuje powstałą pozycję, jej aspekty strategiczne i wybiega naprzód licząc warianty jakie mogą powstać. Znajdując się w nowej sytuacji, gracz tworzy na szachownicy nowe pomysły bazując na wiedzy teoretycznej, którą zdobył dotychczas. Wykorzystuje przy tym twórczą inteligencję obliczając prawdopodobieństwo jaki ruch wykona przeciwnik w odpowiedzi na jego posunięcie. Konsekwencje swoich decyzji zawodnik ponosi na bieżąco, ponieważ widząc odpowiedź przeciwnika ocenia, czy wcześniej wykonany ruch był  dobry, czy słaby. Analogicznie - każdy wykonany przez zawodnika ruch stanowi kryterium oceny dla rywala w końcowym rozrachunku działań obu graczy i ich wyliczeń decydując o sukcesie bądź porażce gracza.

Jest kilka wskaźników poprawnego procesu nauczania, a są nimi:

• poprawność procesu uczenia się


• sposób jego organizowania


• intensywność


• męczliwość obu ze stron


•  odczuwanie zadowolenia

Szczególnie na początkowym etapie należy według mnie pamiętać o tym, że nauka gry w szachy jest zajęciem dodatkowym i ma być przede wszystkim przyjemnością dla dzieci i dawać im poczucie wyjątkowości chwil spędzanych przy planszy. Moim zdaniem powinno się uświadomić dziecku, że posiada możliwość wyboru, czy chce grać, czy nie. Nie może być do tego zmuszane albowiem gra w szachy wymaga bardzo dużego jak na ten wiek wysiłku umysłowego, a co za tym idzie, dziecko może odczuwać spore zmęczenie umysłu, które trudniej zregenerować w porównaniu do zmęczenia fizycznego. Trzeba sobie zdawać sprawę z pewnego dysonansu, jaki występuje według mnie pomiędzy tym jaki stosunek do zajęć szachowych mają dzieci, a tym jak traktuje je osoba prowadząca. Dla instruktora jest to praca, choć dobrze by było żeby pamiętał, że dla dzieci jest to spory wysiłek umysłowy. Dzieci natomiast powinny możliwie jak najdłużej odbierać je jako dobrą zabawę. Ważna jest również  umiejętność współdziałania nauczyciela z rodziną wychowanka. Dobrze byłoby wciągnąć w grę w szachy jakiegoś jej dorosłego członka - może być to dziadek, czy wujek lub na przykład starsze rodzeństwo. Moje doświadczenie potwierdza - nie tylko w zakresie gry w szachy - że zainteresowanie i wsparcie kogoś z dorosłych działa jak dodatkowy trening i motywacja. Nie koniecznie trzeba proponować rozgrywanie w domu całych partii z dzieckiem (co nie jest niczym złym i na pewno wspiera młodego szachistę). Można zaproponować odrobienie z dzieckiem pracy domowej z taktyki gry. Polega to na przygotowaniu  krzyżówek taktycznych, które można zaczerpnąć na początek z takich książek, jak "Szkoła Taktyki Szachowej krok po kroku" - część I i II, czy " Tajemnice pionków" - cz. IV. Są tam pokazane przykładowe zadania kończące partie (np. mat w jednym, czy dwóch ruchach). Analizujemy je, układamy podobne, a  następnie dajemy każdemu uczestnikowi zajęć do domu - poczynając od prostych zadań, w kierunku coraz trudniejszych (możemy zaproponować kilka, tak aby dziecko mogło je rozwiązać samo bądź z dorosłym). Moje doświadczenia w pracy ze starszymi przedszkolakami wskazują, że dobrze jest każde zadanie ustawić na początku na szachownicy i znaleźć rozwiązanie w prawdziwych warunkach. Procentuje to potem w prawdziwej grze (często zadanie może być niezrozumiałe w książce, z uwagi na niezbyt dużą wprawę w takim sposobie pracy). Współpraca dorosłego z dzieckiem i pomoc w rozwiązywaniu zadań szachowych, jest dobrym sposobem na odciągnięcie go od telewizora, czy komputera i pozwala na wspólne spędzanie czasu w sposób bardzo kreatywny wspierając tym samym jego rozwój intelektualny. 

Uwagi końcowe

Należy podkreślić, że szachy  są grą demokratyczną i sprawiedliwą dla wszystkich i można zacząć uczyć się w nią grać w każdym wieku. Na pewno wszystko to, co cenne  z psychologicznego punktu widzenia w szachach, można znaleźć i w innych sportach, czy rozwijaniu różnych zainteresowań ale zebranie tak wielu zalet w jednej aktywności jest bardzo trudne. Bardzo istotnym walorem tej gry jest możliwość uczestniczenia w turniejach. Można spotkać tam na przykład rodziny, w których trzy pokolenia spotykają się przy szachownicy i spędzają tak wspólnie cały weekend, w miłym towarzystwie, z dala od telewizora, czy komputera.

Znane powiedzenie "czym skorupka za młodu nasiąknie..." dowodzi, że rozwijanie myślenia i wysiłek intelektualny, do którego przyzwyczaimy się w młodym wieku, można w późniejszych latach wykorzystać do nauki z różnych dziedzin.

Autor:

Rafał Daniszewski

Od 1997 roku pracuje z dziećmi w różnych placówkach oświatowych w Warszawie. Autor artykułów związanych z kształceniem i wychowaniem małego dziecka. Prelegent na konferencjach naukowych z obszaru wychowania małego dziecka. OD 2011 roku uczy dzieci gry w szachy a od 2018 roku z licencją instruktora Polskiego Związku Szachowego. Związany Uczniowskim Klubem Szachowym "Szachowa Dwójka" z Grodziska Mazowieckiego.

Żródło:

J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz [red] Podstawy psychologii dla nauczycieli.  PWN; Warszawa 1975 r.

P. G. Zimbardo, Psychologia i życie. Wyd. PWN, Warszawa 1999, s. 473  

B. Wojciszke, Człowiek w śród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wyd. Scholar, Łódź 2009, s. 93 i dalej 

Porównaj z L. S. Rubinstein, w: St. Gerstmann Podstawy psychologii konkretnej. PWN 198, s.57

T. Kotarbiński dokonał skategoryzowania aktywności psychicznych na poznawcze, kontrolne, kierujące, regulacyjne, twórcze, afektywne, amnestyczne, w: St. Gerstmann Podstawy psychologii konkretnej. PWN 1987, s.58

P. G. Zimbardo, Tamże, s. 483

D. Czelakowska, Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okresie edukacji. Rozpoznawanie i kształcenie. Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 136

R. Daniszewski, Dziecięce emocje. w: Wychowanie w przedszkolu nr 7 2014, s. 49 - 51,  czy E. Gruszczyk – Kolczyńska, E. Zielińska, Edukacja matematyczna dzieci. Dziecięca matematyka. Książka dla rodziców i nauczycieli. Wyd. WSIP, Warszawa 1997, s 161 

G. Kasparow, Jak życie naśladuje szachy. Fijorr Publishing, Warszawa 2009, s. 206.

Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (rozwój intelektualny) [16.06.2017r.]

P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 2, PWN, Warszawa 2010, s. 116

R. Daniszewski, Wykorzystanie samodzielności i kreatywności dziecka w edukacji przedszkolnej.  w: H. Krauze – Sikora, M. Klichowski, K. Kuszak red., Świat małego dziecka T 1. Wyd. UAM w Poznaniu 2013, s. 117 - 131

M. Wojszczyk, Y. Woźniakova, Ocena sprawności intelektualnej dziecka w wieku przedszkolnym, w: Z. Dołęga [red.] Diagnoza psychologiczna dzieci w wieku przedszkolnym. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 79

L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. (w:) M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży cz. 2. PWN, Warszawa 1986, s. 581

J. Kozielecki, Zagadnienia psychologii myślenia. PWN, Warszawa 1966, s. 15.

W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny. Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1998, s. 248

P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. Mc Cann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa 2010, s. 106

Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. (w:) M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży  cz. 2. PWN, Warszawa 1986, s. 607

Praca zbiorowa pod redakcją T. Pintal Potęga możliwości szachów, (Paweł z Krakowa: Szachy i matematyka – najciekawsze zagadnienia: 5ciekawostki, łamigłówki i zadania), s. 11